อานาปานสฺสติยา ยุตฺโต สมาธิ, อานาปานสฺสติยํ วา สมาธิ อานาปานสฺสติสมาธิฯ ภาวยโตติ นิพฺเพธภาคิยํ ภาเวนฺตสฺสฯ สมธิกานีติ สห อธิเกน วตฺตนฺตีติ สมธิกานิ, สาติเรกานีติ อตฺโถฯ ม-กาโร ปเนตฺถ ปทสนฺธิกโรฯ เกจิ ปน ‘‘สํอธิกานี’’ติ วทนฺติฯ เอวํ สติ ทฺเว ญาณสตานิเยว อธิกานีติ อาปชฺชติ, ตํ น ยุชฺชติฯ อิมานิ หิ วีสติอธิกานิ ทฺเว ญาณสตานิ โหนฺตีติฯ

ปริปนฺเถ ญาณานีติ ปริปนฺถํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตญาณานิฯ ตถา อุปกาเร อุปกฺกิเลเส ญาณานิฯ โวทาเน ญาณานีติ โวทายติ, เตน จิตฺตํ ปริสุทฺธํ โหตีติ โวทานํฯ กิํ ตํ? ญาณํฯ ‘‘โวทานญาณานี’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘สุตมเย ญาณ’’นฺติอาทีสุ (ปฏิ. ม. มาติกา 1.1; ปฏิ. ม. 1.1) วิย ‘‘โวทาเน ญาณานี’’ติ วุตฺตํฯ สโต สมฺปชาโน หุตฺวา กโรตีติ สโตการี, ตสฺส สโตการิสฺส ญาณานิฯ นิพฺพิทาญาณานีติ นิพฺพิทาภูตานิ ญาณานิฯ นิพฺพิทานุโลมญาณานีติ นิพฺพิทาย อนุกูลานิ ญาณานิฯ นิพฺพิทานุโลมิญาณานีติปิ ปาโฐ, นิพฺพิทานุโลโม เอเตสํ อตฺถีติ นิพฺพิทานุโลมีติ อตฺโถฯ นิพฺพิทาปฏิปฺปสฺสทฺธิญาณานีติ นิพฺพิทาย ปฏิปฺปสฺสทฺธิยํ ญาณานิฯ วิมุตฺติสุเข ญาณานีติ วิมุตฺติสุเขน สมฺปยุตฺตานิ ญาณานิฯ

กตมานิ อฏฺฐาติอาทีหิ ปริปนฺถอุปการานํ ปฏิปกฺขวิปกฺขยุคลตฺตา เตสุ ญาณานิ สเหว นิทฺทิฏฺฐานิฯ กามจฺฉนฺทเนกฺขมฺมาทีนิ เหฏฺฐา วุตฺตตฺถานิฯ อุปการนฺติ จ ลิงฺควิปลฺลาสวเสน นปุํสกวจนํ กตํฯ สพฺเพปิ อกุสลา ธมฺมาติ วุตฺตาวเสสา เย เกจิ อกุสลา ธมฺมาฯ ตถา สพฺเพปิ นิพฺเพธภาคิยา กุสลา ธมฺมาฯ ‘‘ปริปนฺโถ อุปการ’’นฺติ จ ตํ ตเทว อเปกฺขิตฺวา เอกวจนํ กตํฯ เอตฺถ จ ปริปนฺเถ ญาณานิ จ อุปกาเร ญาณานิ จ ปุจฺฉิตฺวา เตสํ อารมฺมณาเนว วิสฺสชฺชิตฺวา เตเหว ตานิ วิสฺสชฺชิตานิ โหนฺตีติ ตทารมฺมณานิ ญาณานิ นิคเมตฺวา ทสฺเสสิฯ อุปกฺกิเลเส ญาณาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

คณนวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. โสฬสญาณนิทฺเทสวณฺณนา

[153] โสฬสหิ อากาเรหีติ อุภยปกฺขวเสน วุตฺเตหิ โสฬสหิ ญาณโกฏฺฐาเสหิฯ อุทุจิตํ จิตฺตํ สมุทุจิตนฺติ อุปจารภูมิยํ จิตฺตํ อุทฺธํ อุจิตํ, สมฺมา อุทฺธํ อุจิตํ, อุปรูปริ กตปริจยํ สมฺมา อุปรูปริ กตปริจยนฺติ อตฺโถฯ อุทุชิตํ จิตฺตํ สมุทุชิตนฺติปิ ปาโฐฯ อุปริภาวาย ชิตํ, อุปริภาวกเรหิ วา ญาเณหิ ชิตํ อุทุชิตํฯ สมุทุชิตนฺติ สมา อุปริภาวาย, อุปริภาวกเรหิ วา ญาเณหิ ชิตํฯ สมาติ เจตฺถ วิสมภาวปฏิกฺเขโปฯ อิมสฺมิํ ปาเฐ อุ, ทุ-อิติ ทฺเว ทฺเว อุปสคฺคา โหนฺติฯ อุรูชิตํ จิตฺตํ สมฺมารูชิตนฺติปิ ปาโฐฯ เอตฺถาปิ ชิตตฺโถเยวฯ อุรู อรูติ อิทํ ปน นิปาตมตฺตเมวาติ วทนฺติฯ วีโณปมฏฺฐกถาย ตชฺชิตํ สุตชฺชิตนฺติ จ อตฺโถ วุตฺโต, โส อิธ น ยุชฺชติฯ เอกตฺเต สนฺติฏฺฐตีติ อุปจารภูมิยํ ตาว นานารมฺมณวิกฺเขปาภาเวน เอกตฺเต ปติฏฺฐาติฯ นิยฺยานาวรณฏฺเฐน นีวรณาติ เอตฺถ อรติปิ สพฺเพปิ อกุสลา อาวรณฏฺเฐน นีวรณาติ วุตฺตาฯ นิยฺยานาวรณฏฺเฐนาติ นิยฺยานานํ อาคมนมคฺคปิทหนฏฺเฐนฯ นิยฺยานวารณฏฺเฐนาติปิ ปาโฐ, นิยฺยานานํ ปฏิกฺเขปนฏฺเฐนาติ อตฺโถฯ เนกฺขมฺมํ อริยานํ นิยฺยานนฺติ มคฺคฏฺฐานํ อริยานํ นิยฺยานสงฺขาตสฺส อริยมคฺคสฺส เหตุตฺตา ผลูปจาเรน อริยานํ นิยฺยานํฯ เตน จ เหตุภูเตน มคฺคกฺขเณ อริยา นิยฺยนฺติ นิคจฺฉนฺติฯ เกจิ ปน ‘‘นิยฺยานนฺติ มคฺโค’’ติ วทนฺติฯ อิธ อุปจารสฺส อธิปฺเปตตฺตา มคฺคกฺขเณ จ อาโลกสญฺญาย สพฺพกุสลธมฺมานญฺจ อภาวา ตํ น ยุชฺชติฯ นิวุตตฺตาติ ปฏิจฺฉนฺนตฺตาฯ นปฺปชานาตีติ ปุคฺคลวเสน วุตฺตํฯ

วิสุทฺธจิตฺตสฺสาติ อุปจารภูมิยํเยวฯ ขณิกสโมธานาติ จิตฺตกฺขเณ จิตฺตกฺขเณ อุปฺปชฺชนโต ขโณ เอเตสํ อตฺถีติ ขณิกา, อุปกฺกิเลสา, ขณิกานํ สโมธาโน สมาคโม ปพนฺโธ ขณิกสโมธาโนฯ ตสฺมา ขณิกสโมธานา, อุปฺปชฺชมานา อุปกฺกิเลสา ขณิกปฺปพนฺธวเสน ขณิกปรมฺปราวเสน อุปฺปชฺชนฺติ, น เอกจิตฺตกฺขณวเสนาติ วุตฺตํ โหติฯ

โสฬสญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. อุปกฺกิเลสญาณนิทฺเทสวณฺณนา

ปฐมจฺฉกฺกํ